Jedną z podstaw współczesnej teorii dydaktyki ogólnej, a także dydaktyki historii, jest twierdzenie mówiące, że aktywność poznawcza ucznia, polegająca na świadomym, dobrowolnym i aktywnym udziale w procesach edukacyjnych, jest niezbędnym warunkiem efektywności kształcenia. Praktycznym zastosowaniem tej zasady stał się na początku XX wieku, początkowo w USA a później w niektórych państwach Europy, rozwój tzw. „nowej szkoły” , w której uczniowie uczyli się poprzez działanie i rozwiązywanie problemów przy uwzględnieniu ich możliwości poznawczych i zainteresowań. Do tej koncepcji nawiązywała dydaktyka dwudziestowieczna, próbując skłonić oświatę do odejścia od nauczania encyklopedycznego i podającego. Poszukując przyczyn niezadowolenia władz i społeczeństw poszczególnych państw z efektów pracy szkół, wskazywano na potrzebę odejścia od metod utrzymujących uczniów w bierności na rzecz takich, które będą ich aktywizować. Tylko wtedy bowiem zaistnieje możliwość wyposażenia uczącego się w przydatne do życia kompetencje takie jak: planowanie działań, gromadzenie i selekcjonowanie danych, porządkowanie informacji, analizowanie, syntezowanie, porównywanie, uogólnianie, wnioskowanie i wartościowanie, a nie tylko w pewien zasób informacji do zapamiętania, najczęściej bardzo ograniczony i szybko zapominany. Współcześnie, takie przekonanie wyraża pedagogika konstruktywistyczna. W tej koncepcji rolą nauczyciela przestaje być dostarczanie syntetycznej wiedzy i egzekwowanie jej opanowania, a staje się stawianie i wyjaśnianie celów, motywowanie do ich osiągania i organizowanie takiego procesu kształcenia, którego podstawą jest aktywność ucznia bazująca na wcześniej zdobytej wiedzy i doświadczeniach.

Na potrzeby edukacji historycznej zasady konstruktywizmu zaadaptował Jerzy Maternicki, tworząc aktywno – refleksyjny model kształcenia historycznego. Model ten zakłada, że aktywność poznawcza ucznia nie ogranicza się jedynie do przyswajania gotowej wiedzy historycznej oraz do dochodzenia do prostych uogólnień, wyjaśnień i ocen. Polega przede wszystkim na tworzeniu własnej wizji przeszłości. Wiedzę historyczną traktuje nie tyle jako zbiór ustalonych prawd, ile jako propozycję narracyjną, co prawda opartą na wynikach badań naukowych, ale bardzo dyskusyjną, otwierającą pole do dalszych dociekań. Aktywno – refleksyjny model kształcenia historycznego zakłada aktywność ucznia w tworzeniu własnej wizji dziejów. Ma on być współtwórcą swojego indywidualnego rozumienia historii. W procesie edukacji nie będzie co prawda zajmował się weryfikowaniem lub odkrywaniem faktów, lecz raczej będzie dociekał przyczyn, charakteru i skutków wybranych zjawisk historycznych oraz tworzył ich oceny. Model ten zakłada, że uczeń będzie tworzył i weryfikował hipotezy, porównywał, a także prowadził rozważania kontrfaktyczne. Mniej istotne będzie to, czy dojdzie do właściwych wniosków, ważniejsze będą jego przemyślenia, oceny, konstatacje i aktywność intelektualna.