SZTUKA MULTIMEDIALNA

Od Pierścienia Nibelungów do Władcy Pierścienia
Złoto Renu – otwiera monumentalny cykl czterech oper Ryszarda Wagnera Pierścień Nibelungów. Dzieło - którego premiera odbyła się w roku 1876 - było pierwszą w historii sztuki programową syntezą mediów oddziałujących jednocześnie na różne zmysły. Programową, bo Wagner zrealizował w niej swoją ideę Gesamtkunstwerk, tj. totalnego, w znaczeniu zintegrowanego medialnie dzieła sztuki, które jest efektem zespolenia w jednej realizacji wielu dziedzin artystycznych posługujących się różnymi środkami przekazu. Myśl tę, sformułowaną przez niego ćwierć wieku wcześniej w późnoromantycznym eseju Sztuka i rewolucja, wydanym w roku 1849, Theodore de Banville - francuski poeta schyłku XIX wieku - trafnie ujął słowami, pisząc: że Wagner pojmuje […] dramat muzyczny jako harmonijne zespolenie, w którym wszystkie sztuki […] stanowią istotne składniki całości, współzawodniczą w opanowaniu, zniewoleniu duszy widza-słuchacza i wywarciu na nim głębokiego, długotrwałego wrażenia.

Etymologicznie termin Gesamtkunstwerk wywodzi się z niemieckiego: Gesamt - 'ogólny'. Kunst - 'sztuka', Werk 'praca' i oznacza: „wielorakie”, "całkowite", "zintegrowane", "kompletne" lub „totalne dzieło sztuki.

Koncepcja Totalnego dzieła sztuki zakładała współbrzmienie sztuk wizualnych z poezją i narracją; muzyką instrumentalną i wokalizą; choreografią oraz sztuką reżyserii. Efekt potęgowały jeszcze środki teatralne – światła i efekty specjalne sceny - oraz organizacja przestrzeni architektonicznej wnętrza teatru Festspielahause w Bayreuth, wzniesionego roku 1876 na podstawie koncepcji Wagnera – uznawanego dziś za wzór zreformowanego teatru współczesnego. Dodatkowo dla intensyfikacji wrażeń, Wagner jako pierwszy wygasił prawie całkowicie światła na widowni w czasie trwania spektaklu. Wszystko to w imię angażowania widzów w spektakl poprzez wzbudzanie w nich najgłębszych, najwznioślejszych wzruszeń.
Gesamtkunstwerk to koncepcja dzieła sztuki, w którym dzięki szerokiej gamie, wzajemnie wzmacniających się bodźców oddziałujących jednocześnie na różne zmysły - widz-słuchacz „zanurza” się w wydarzeniu scenicznym, przeżywając go mentalnie tak jakby był jego uczestnikiem. Intensywność przeżywanych wrażeń sprzyjała zacieraniu się granic między rzeczywistością a estetycznym podmiotem.

Ta niezwykle pociągająca wizja - w której widz przeżywa inscenizowane wydarzenie jak realną rzeczywistość, w której uczestniczy - stała się iskrą, uruchamiającą reakcję łańcuchową, pasmo inspirujących się nią idei, zdarzeń i realizacji, których twórcami byli: najbardziej kreatywni artyści, teoretycy sztuki, poeci, pisarze fantaści, naukowcy, wynalazcy, inżynierowie i producenci ostatnich 150 lat. Ale niestety także postacie mroczne w tym wielbiciel oper Wagnera Adolf Hitler, który przeniósł doświadczenia z teatru w Bayreuth na grunt praktyki politycznej, wykorzystał jako niezwykle skuteczne – bo działające przede wszystkim na podświadomość - narzędzie do indoktrynacji. Połączenie Totalnego dzieła sztuki z ustrojem totalitarnym dało mieszankę wybuchową, o sile oddziaływania na historię XX wieku - porównywalnej do skutków rzucenia bomb atomowych na Nagasaki i Hiroszimę.

Ewolucja myśli, praktyki artystycznej i technologii medialnej, oscylujących wokół idei Totalnego Dzieła Sztuki, doprowadziła do tego, że na progu 21. wieku dysponujemy środkami audio-wizualnymi, zdolnymi do realizacji tak spektakularnych hybryd medialnych jak wciągająca widza niemal fizycznie w wirtualną rzeczywistość, udźwiękowiona przestrzennie i animowana w technice 3D, multimedialna sekwencja sceny bitwy rozpoczynająca filmowy obraz Petera Jacksona Drużyna pierścienia, (pierwszy z cyklu trylogii Władca Pierścienia), którego światowa premiera odbyła się 19 grudnia 2001 roku. Film jest adaptacją powieści Tolkiena Władca Pierścieni - książki opartej na średniowiecznej sadze Pieśń o Nibelungach oraz na jej adaptacji - operze Ryszarda Wagnera Pierścień Nibelungów. To odwołanie się do Wagnera uznać możemy za symboliczny zwornik, spinający łuk przemian od wagnerowskiej idei Gesamtkunstwerk – do sztuki multimedialnej.

Komputerowe efekty specjalne, połączone z ujęciami filmowanymi kamerą są w filmie Jacksona wyrazistym przykładem zespolenia różnych środków przekazu w przestrzeni cybernetycznej, co jest charakterystyczne dla sztuki multimediów. Sztuka multimedialna definiowana od strony medialnej, technologicznej i warsztatu artystycznego - to dziedzina sztuki wykorzystująca różnorodne środki audiowizualne - dźwięk, tekst, obraz, typografię, animację, film - wzajemnie się uzupełniające, użyte jednocześnie w jednym przekazie elektronicznym.

Ale sztuka multimedialna nie jest dziedziną sztuki w tradycyjnym rozumieniu tego słowa, jest czymś więcej. Pojęcie multimediów rozciąga się poza obszar sztuki, występuje w znaczeniu nowej formacji kulturowo-cywilizacyjnej. Na progu XXI wieku multimedialna oznaczają pewnego rodzaju postawę mentalną, która zaznacza się w dążeniu do wyrażania siebie, swoich wizji, myśli i zdarzeń swego własnego czasu za pomocą środków przekazu charakterystycznych dla paradygmatu czasów, w których żyjemy. Słowo - mówione, pisane a zwłaszcza drukowane - dominujące dotąd jako środek przekazu, zostało zastąpione przez multimedialny przekaz zdominowany przez elektroniczne media „plastyczno-wizualne”. To rewolucyjna zmiana pociągająca za sobą poważne implikacje w sposobie odczuwania, myślenia i aktywności człowieka we współczesnym świecie. Znaczenie i konsekwencje jakie niesie ona ze sobą porównywalne mogą być tylko do dwóch epokowych przełomów w historii mediów. Do przejścia z cywilizacji słowa mówionego do kultury rękopiśmiennej i do przejścia od kultury rękopisów do cywilizacji druku.

Słownikowo termin: multimedia, jest złożeniem wyrazów multi – od łacińskiego multus „liczny” i media – od łacińskiego medius „środek pośredniczący” i odnosi się współcześnie zwykle do zintegrowanych medialnie i technologicznie elektronicznych środków przekazu. Binarny kod – metaforyczna „glina”, z której kształtuje się informatyczną cywilizację ery postindustrialnej – jest tu technologicznym wspólnym mianownikiem: dźwięków, obrazów, animacji, filmu oraz sygnałów pochodzących z różnego rodzaju urządzeń peryferyjnych, dających obrazy będące rezultatem patrzenia maszyny – np. zapisów termograficznych czy przebiegów wykresów USG - połączonych podczas edycji wspólnym interfejsem programu komputerowego, na którego platformie dokonuje się ich integracja w multimedialny przekaz.

I nie chodzi tylko o zsynchronizowanie ze sobą w jednym dziele występujących obok siebie wielu mediów oddziałujących na różne zmysły, bo ten postulat realizuje już dzieło multidyscyplinarne. Np. współczesna Wagnerowi francuska Grand Opera, w której brawurowa wokaliza, spektakularna scenografia i wirtuozowska orkiestracja, istniały niejako obok siebie i dla siebie, nie licząc się z jakością całości poetyckiego dramatu – czemu przeciwstawiał się właśnie Wagner. Jego koncepcja ma całkowicie oryginalną rangę ponieważ to w niej po raz pierwszy wszystkie te pojedyncze elementy z towarzyszącymi im metodami i procesami tworzenia ujrzano jako jedność, którą należy doświadczać jako całość. W takim ujęciu Totalnego dzieła sztuki mamy do czynienia z relacją między mediami, którą lepiej od terminu integracja oddaje pojęcie synergia – z greckiego synergo ‘współdziałanie’ - w znaczeniu współpracy. Termin ten odnosi się do zjawiska, w którym dwa lub więcej czynników, działających wspólnie tworzy większą moc niż w przypadku oddziaływania poszczególnych czynników użytych równolegle. Z punktu widzenia estetyki medialnej to jest również istotą multimediów.

Natomiast w aspekcie technicznym sztuki multimedialnej bardziej precyzyjnym od pojęcia integracja jest termin konwergencja – określający charakterystyczną dla multimediów tendencję do zespalania różnych środków przekazu w ramach jednego wielofunkcyjnego systemu technologicznego, w ramach którego ujednolicone zostały normy techniczne przez co zarówno: chrominancja i luminancja obrazów, jak i tony i słowa są implementacją jednorodnych programów cyfrowych, a to znaczy, że mogą być swobodnie edytowane i wymieniane w ramach jednego środowiska medialnego. Np. cyfrowy zapis dźwięku może posłużyć do generowania animowanych obrazów. Sytuuje to zamysł artysty w przestrzeni cybernetycznej, w której cyfrowe kody zostają przetransformowane na doświadczenia sensoryczne odbiorcy. Dzięki multimediom, umożliwiającym nowy sposób tworzenia dźwięko-obrazów powstał nowy rodzaj ludzkiej wyobraźni. To rewolucyjna zmiana, dzięki której proces twórczy dokonuje się w obrębie nowego rodzaju wyobrażeń.

Odmienność dzieła medialnego od sztuki tradycyjnej i sztuki awangardowej XX wieku, wiąże się z nowymi sposobami jego wytwarzania, istnienia i odbioru. Multimedia to nowe narzędzia, nowe tworzywo, nowe idee poszukujące nowych środków wyrazu i nowe formy kształtujące nowe idee, nowe kierunki, nowi ludzie i wreszcie nowe dzieła kierujące się ku nowym ludziom.

Dzieła multimedialne nie mają statusu przedmiotowego, istnieją w sposób immaterialny. W ujęciu tym dzieło sztuki nie jest przedmiotem, rzeczą w sensie trwania fizycznego, jest samą ulotną i otwartą na modyfikacje warstwą przekazu, falą świetlną i akustyczną. Komputerowo generowana audio-wizualna wirtualna rzeczywistość, łączenie tradycyjnych środków wyrazu z multimediami w prezentacjach ”na żywo” z udziałem artystów korzystających z ekranów, hologramów, laserów i aparatury do emisji kwadrofonicznego dźwięku, czy galeryjne multimedialne instalacje i internetowe aplikacje - których współautorem staje się odbiorca-uczestnik, postawiony w obliczu dzieła medialnego w sytuacji interaktora, prowokowanego do zachowań wpływających na ciągłą metamorfozę dzieła. Odczucia, których doświadcza człowiek w środowisku wysokich technologii mają nieznaną wcześniej intensywności: to już nie iluzja a symulacja rzeczywistości, której uczestnik może doświadczać nawet nowej dla sztuk wizualnych jakości – taktylności, odczuć przypominających wrażenia dotykowe.

Z punktu widzenia odbioru odróżnia to multimedia nie tylko od sztuki nowożytnej, nastawionej na realizacje wartości estetycznych, dla której charakterystyczna była kontemplacyjna postawa widza-odbiorcy, dopuszczająca co najwyżej dopełnienie dzieła o interpretację. Ale i od znanej już odbiorcy sztuki awangardowej XX wieku, postawy czynnego uczestnictwa, zakładającej ograniczoną ingerencję fizyczną w dzieło, spotykaną np. w rzeźbie kinetycznej. Interaktywność mediów elektronicznych polega na nawiązaniu dwustronnej komunikacji między człowiekiem a sztuczną inteligencją. Symulatory i interaktywne programy multimedialne, multimedialne instalacje sprzężone z różnorodnymi interfejsami, połączone z sensorami reagującymi na dźwięk, ruchu, temperaturę lub światło, ale też nowa telewizja, gry komputerowe i hiper-tekstualne realizacje multimedialne, skumulowane niekiedy w wielozadaniowych koaktywnych mediach – gdzie jeden interfejs koordynuje połączenie dwóch lub więcej multimedialnych środków przekazu np. Internetu z telewizją lub z grami komputerowymi –to scena nie tylko technologicznie ale przede wszystkim mentalnie radykalnie nowych, fascynujących możliwości, rozciągnięta pomiędzy elitarną galerią a egalitarnymi mas-mediami. Przełamując dotychczasowe tradycyjne przekonania i nawyki myślowe, multimedia usiłują złączyć w jeden obszar: kulturę „wysoką-oficjalną” z kontrkulturą i „kulturą masową”. Bardzo często adresowane do widza masowego, z drugiej strony zawierają w sobie „elitarne” tęsknoty sztuki kontestującej i „przemycają” jednocześnie artystyczne ambicje oficjalnych salonów. Nierzadko nie jest jasne, czy realizacje te nakierowana są na sztukę, czy też na media w ogóle i niekoniecznie pretendują do miana dzieła sztuki, niemniej traktowane są jako estetyczny produkt nowego rodzaju i określane jako działa medialne, zrównywane często z dziełem sztuki i tak też traktowane.